Plato Nedir, Nasıl Oluşur?
Çok kısa tarifi ile Plato; yüksek yerlerde derin akarsu vadileri nedeni ile yarılmış düzlüklerdir. Ortalama yükseklikleri genel olarak 500 ile 1000 metre arasında olabilir.
Dünyadan bir numune vermek gerek görülürse Tibet Platosu, dünyanın çatısı (the roof of the world) olarak da anılır ve toplamda Fransa’nın dört katına karşılık gelen 2 milyon km2’lik bir alana yayılmıştır. Deniz seviyesinden ortalama yüksekliği (rakım) 5.000 metre kadardır. Bu mahalli ölçü birimi ile 16.400 ft’e karşılık gelmektedir.
Platoların oluşumları farklı şekillerde olabilir. Volkanlardan püsküren lavlar neticesinda meydana gelen platolar bulunduğu gibi aşınma biçiminde deniz oranına biriken düzlüklerin jeolojik hareketler nedeni ile yükselerek akarsular doğrulusunda yarılması ile meydana gelen platolar da bulunmaktadır.
Ülkemizde en çok rastlanan örneğinde bulunduğu gibi ise bir başka oluşum biçimi de dağlar arasında tespit edilen düzlüklerin akarsu vadilerince yarılarak parçalanması neticesi oluşur. Platoların oluşma şekillerine yazımızın gelişen kısımlarında daha yakından değiniyor olacağız.
Türkiye’nin Platoları:
Öncelikle Anadolu’da platoların süregelen olmasının nedenini tanımlamak gerek görülürse var olan arazinin 3. yakın vakit sonlarına kadar aşınarak peneplen ismi verdiği şekilde düzleşmesi ve bu nedene bağlı olarak da 4. vakit ilk haftalarında epirojenez denilen şekilde yükselmiş olması plato oluşumunu arttıran amaçlarden bir tanesidir.
İç Anadolu Bölgesinde Yer Alan Platolar
Ülkemizde en çok platoya sahip olan bölgedir ve bu platolar genelde Tuz Gölü etrafında toplanmıştır. Ortalama yükseklik 1.000 – 1.500 metre arasındadır.
Haymana Platosu (Tuz Gölü’nün kuzeybatısında yer alır ve doğudan Kızılırmak ve batıdan Sakarya Nehirlerinin kolları doğrulusunda aşındırılarak oluşturulmuştur), Cihanbeyli Platosu (Tuz Gölü’nün batısında yer alır. Kalker, kum taşı ve marnli tabakalardan oluşmuştur), Bozok Platosu (Tuz Gölü’nün güneyinde Yozgat ve Sivas şehirlerinin arasında yer alır. Kızılırmak’ın bir kolu olan Dicle Çayı ile Yeşilırmak’ın bir nehri olan Çekerek Çayı doğrulusunda parçalanarak oluşmuştur), Obruk Platosu (Tuz Gölü ile Konya ve Ereğli ovalarının arasında yer almaktadır. Kalkerli bir yapıya sahiptir ve bu amaçla üstünde bu platoya adını de veren içi su dolu karstik erime olan obruklar vardır), Uzunyayla Platosu (Kayseri ve Sivas şehirleri arasındadır ve Seyhan Nehri’nin bir kolu olan Zamanti Çayı doğrulusunda parçalanarak oluşmuştur)
Bu platoların tamamı oluşma biçimi bakımından tabaka düzlüğü platolarına numune verilebilirler.
Güneydoğu Anadolu’da Yer Alan Platolar
Ortalama yükseklik 800 – 1000 Metre arasındadır.
S.Urfa Platosu (Fırat Nehri’nin doğusunda yer alan bu plato Fırat Nehri’nin kolları doğrulusunda parçalanarak oluşmuştur), Gaziantep Platosu (800 metre yüksekliktedir ve Fırat Nehri’nin batısında yer almaktadır. Fırat Nehri ve kolları doğrulusunda parçalanmıştır), Adıyaman Platosu, Diyarbakır Platosu, Mardin Eşiği ve Mazıdağ Platosu (Dicle Nehri ve kolları doğrulusunda parçalanmıştır)
Marmara Bölgesinde Yer Alan Platolar
Çatalca Kocaeli Platosu Aşınmalar nedeni ile düzleşmiş Çatalca ve Kocaeli yarımadaları peneplenleşmiş bir platodur.
Ege Bölgesinde Yer Alan Platolar
Yazılıkaya Platosu (Afyon şehrinin kuzeyinde yer alan bu plato Sakarya Nehri’nin kolları doğrulusunda parçalanarak oluşmuştur), Bayat Platosu (Afyon’un kuzeybatısında yer alır ve gene Yazılıkaya Platosunda bulunduğu gibi Sakarya Nehri’nin kolları doğrulusunda parçalanma yolu ile oluşmuştur.)
Doğu Anadolu’da Yer Alan Platolar
Doğu Anadolu Bölgesinde yer alan ve tanınan platoların dışında kalan Van Gölü etrafında ve Kars’ın güney ve doğusunda plato özelliği taşıyan arazilerin zenginliği da mevcuttur.
Erzurum Kars ve Ardahan Platosu (Ülkemizde yer alan lav platolarına numunetir ve yükseklikleri 1.500 -2.000 metre arasındadır. Aras ve Ura ırmakları doğrulusunda aşındırılarak oluşmuşlardır.)
Akdeniz Bölgesinde Tespit edilen Platolar
Teke, Taşeli Platoları (Göksu Nehri doğrulusunda parçalanarak oluşturulmuş karstik bir platodur. Bu platoların tabakaları yatay duruşludur. Çok miktarda karstik erime çukurları olan talinlere rastlanmaktadır. Tabanlarında ise terra rossa artık kırmızı toprak denilen toprak türüne sahiptir. Göksu Nehri’nin kolları doğrulusunda parçalanarak meydana gelen bu plato başka platolara göre kısmen tarım amacıyla daha elverişli bir yapıya sahiptir.)
Karadeniz Bölgesi ülkemizde plato bakımından en zayıf bölgedir. Her ne kadar Orta Karadeniz’deki Canik dağları üstünde aşınmalarla düzleşmiş araziler varsa da bunların tam bir plato bulunduğu söylenemez bu araziler Kelkit çayı ve kolları doğrulusunda parçalanarak oluşmuştur.